Middeleeuwse boeken [hoofdstuk 2]

Van boeken krijg je nooit genoeg is de slogan van een vereniging die doet aan leespromotie. En inderdaad, er zijn tegenwoordig genoeg boeken. In boekhandels en bibliotheken en sinds een paar jaar kun je ook op de digitale snelweg terecht voor romans, novellen en verhalenbundels. In de Middeleeuwen was de literaire situatie totaal anders. Boekhandels en bibliotheken waren er niet en zonder stroom is het ook lastig surfen op het Internet.

Voor de uitvinding van de boekdrukkunst (circa 1450) werden boeken stuk voor stuk met de hand geschreven en gekopieerd. Een middeleeuws boek heet dan ook een manuscript, dat handschrift betekent. Van massaproductie van boeken zoals tegenwoordig, was dus geen sprake.

2.2 Literatuur op bestelling

Wie in de Middeleeuwen een boek wilde hebben, moest goed in de slappe was zitten. Het kopiëren van een boek was erg kostbaar en gebeurde doorgaans op bestelling. Als eerste moest er een voorbeeldexemplaar (legger) op de kop worden getikt. Verder was geld nodig om de kopiist te betalen (en het overschrijven van een boek duurde dagen, weken en soms zelfs maanden). Ook moest er perkament en inkt worden aangeschaft; deze materialen waren erg prijzig. Dus alleen rijke mensen, bijvoorbeeld de adel, konden zich boeken permitteren. Zeker als het oog ook wat wilde en de tekst verfraaid moest worden met miniaturen en grote versierde beginletters (zo'n letter heet in vaktermen een gehistoriseerde initiaal).

Auteurs die zelf een verhaal wilden schrijven, konden dat doorgaans niet betalen. Ook zij waren afhankelijk van rijke edellieden die hen opdracht gaven voor een bepaald verhaal. Zo'n opdrachtgever wordt wel een mecenas genoemd en het principe van gesponsorde kunst heet mecenaat. Van Chrétien de Troyes, de 'vader' van de Arturroman, weten we dat hij een aantal van zijn teksten op bestelling schreef.

Terzijde: Diefstal op de bruiloft

De waarde van boeken in de Middeleeuwen kan mooi worden geïllustreerd door een opmerkelijke gebeurtenis als de diefstal van een manuscript door een graaf. Op een adellijke bruiloft in Kleef had Henric van Veldeke, een Middelnederlandse dichter, een nog onvoltooide roman, de Eneïde, meegenomen omdat de bruid hier in geïnteresseerd was. Tijdens de festiviteiten werd het manuscript gestolen door een zekere graaf Hendrik, vermoedelijk een broer van de bruidegom. Na de dood van de dief in 1180 dook het weer op. Pas toen kon Van Veldeke het werk voltooien.

2.3 Monnikenwerk

De productie van boeken was in handen van de monniken in kloosters. Later ontstaan er ook buiten de kloosters werkplaatsen voor het afschrijven en illustreren van teksten. In zo'n scriptorium hielden de monniken zich vooral bezig met het kopiëren van geestelijke teksten in het Latijn, maar soms gaf de abt hen toestemming een verhaal in de volkstaal te schrijven. Het schrijven van een boek was a hell of a job. Er werd vaak onder moeilijke omstandigheden gewerkt: het vertrek was meestal slecht verlicht en verwarmd en men zat lange tijd geconcentreerd in één houding. De uitdrukking monnikenwerk herinnert nog aan deze intensieve arbeid.

Bovendien was een boek niet van de ene op de andere dag klaar; er moesten heel wat fasen in het productieproces worden doorlopen. Ondanks die intensieve arbeid zijn er heel wat fraaie handschriften bewaard gebleven.

2.4 Perkament in de lijmpot

Gelukkig hebben heel wat boeken uit de Middeleeuwen de tand des tijds doorstaan. Maar ook is er heel wat verloren gegaan door bijvoorbeeld oorlogen en branden. Veel manuscripten zijn ook in de lijmpot beland. Toen de boekdrukkunst haar intrede had gedaan, werden veel handschriften met oude verhalen 'gerecycled'. Boekbinders sneden het beschreven perkament in repen om de banden van nieuwe boeken mee te verstevigen. Ook gebruikten ze oud perkament om lijm van te koken. Zo af en toe duikt er nog wel eens een snipper op van een middeleeuws verhaal. In 1992 bijvoorbeeld is er in de kaft van een oud register van de Belgische gemeente Hoogstraten een fragmentje gevonden van de Middelnederlandse Arturroman Arturs doet (De dood van Artur).

Je kunt nu de opdrachten van hoofdstuk 2 maken.